Nosów

Obecnie niewielka wieś. Przed 1513 wieś wielkoksiążęcej dzierżawy mielnickiej, XV/XVI w. własność królowej Heleny, żony Aleksandra Jagiellończyka. 1516 nadana Iwanowi Puzynie, odziedziczona przez jego syna Wasyla Iwanowicza. Po jego śmierci dożywocie wdowy, następnie od 1528 własność jej drugiego męża, Juchny Wańkiewicza, dworzanina królewskiego. 1541 przywilejem króla Zygmunta Starego nadana Iwanowi Wasylewiczowi Lackiemu (Ladzkiemu), następnie zaś jego synowi Iwanowi Iwanowiczowi, leśniczemu podlaskiemu. 1609 sprzedana przez Teodora Iwanowicza Lackiego Warszyckiemu. I poł. XVII w. część dóbr Witulin Koniecpolskich. 1642 sprzedana Janowi Firlejowi, wojewodzie sandomierskiemu, 1643 wojewodzie brzeskiemu Krzysztofowi Piekarskiemu, przekazana 1669 jego zięciowi, Sawickiemu, którego syn 1688 sprzedał ją Janowi Pieniążkowi, kasztelanowi brzeskiemu. Od 1700 - ok. 1780 własność Sedlnickich, następnie do 1945 Wężyków.

       We wsi czynna murowana, klasycystyczna prawosławna cerkiew parafialna z 1862 r. p.w. św. Michała Archanioła. Pierwotna przed 1542, fundacji Juchny Wańkiewicza. Kolejna, drewniana, fundacji Lackich przed 1609, do ok. 1780 w kolacji Sedlnickich. Obecna wzniesiona 1862, restaurowana 1991. Orientowana, murowana z kamienia polnego i cegły, z tynkowanym detalem. Trójczłonowa, nawa na planie kwadratu, z mniejszym kwadratowym prezbiterium i zakrystią na osi, od zach. prostokątny babiniec. Wnętrze przykryte drewnianym stropem, w nawie na czterech słupach o wydatnych wspornikach w formie krzyżaków. Część ołtarzowa otwarta półkolistą arkadą. Okna zamknięte półkoliście. Chór drewniany z balustradą tralkową. Elewacje dzielone poziomymi pasami tynkowymi, ujęte na narożach pilastrami toskańskimi, zwieńczone belkowaniem. Frontowa (babińca) jednoosiowa, z wysokim półkoliście zamkniętym portalem, po prawej wyryta data 1862, w trójkątnym szczycie koliste okno, w szczytowych ścianach nawy zamknięte półkoliście wnęki. Elewacje boczne babińca i prezbiterium jednoosiowe, nawy trójosiowe, z oknami w szerokich opaskach, w zakrystii na osi prostokątne okno i otwór wejściowy od pd. Dachy kryte blachą, nad nawą czterospadowy, z ośmioboczną wieżyczką na szczycie, przykrytą ostrosłupowym hełmem z cebulastą gałką z krzyżem, nad prezbiterium i babińcem dwu-, nad znacznie niższą zakrystią trójspadowy.

       Ikonostas, zapewne ok. 1870 i ok. 1900, jednokondygnacyjny, z wysokim zwieńczeniem z trójkątnymi naczółkami nad carskimi wrotami i drzwiami diakońskimi, z ikonami II poł. XIX w., od lewej: 1. św. Jan Ewangelista, zasłonięta ikoną Michała Archanioła XIX/XX w. pochodzącą ze zburzonej w latach 1937-39 cerkwi w Konstantynowie; 2. św. Mikołaj Cudotwórca; 3. św. Stefan; 4. Matka Boska z Dzieciątkiem, w typie Hodegetrii; 5. Chrystus Pantokrator; 6. św. Laurenty; 7. Archanioł Michał; 8. Zwiastowanie; w zwieńczeniu Ostatnia Wieczerza oraz po bokach snycerskie symbole Starego i Nowego Testamentu (Tablice Mojżeszowe i Kielich Eucharystii); na gzymsie ikona Archanioł Gabriel z cerkwi w Konstantynowie, XIX/XX w.; na carskich wrotach krzyż z pięcioma medalionami ze sceną Zwiastowania w środku oraz przedstawieniami Ewangelistów na ramionach, powyżej owalny obraz Matka Boska Leśniańska. Ołtarz w. XVIII, pounicki, z dwiema parami kolumn korynckich, w polu głównym obraz Matka Boska z Dzieciątkiem, w typie Hodegetrii, barokowy XVIII w., powyżej na architrawie rzeźby: główki puttów oraz Gołębica Ducha Świętego, w zwieńczeniu Oko Opatrzności w promieniach. Kiwoty: 1. neobarokowy z obrazem Matka Boska z Dzieciątkiem, ok. poł. XIX w.; 2. koniec XIX w., z obrazem św. Włodzimierz, ok. poł. XIX w.. Golgota, mal. na konturowe wycinanej desce, ok. 1870. Grób Pański, koniec XIX w., z rzeźbionym drewnianym sarkofagiem, malowanym całunem (płaszczanicą) i dwoma lampionami. Kropielnica kamienna, XIX w. Feretrony: 1. z obrazami Matka Boska z dzieciątkiem i Archanioł Michał, II poł. XIX w.; 2. z obrazem Św. Pantaleon, koniec XIX w. Chorągwie, koniec XIX w., z obrazami: 1. Chrystus Zmartwychwstały i Św. Mikołaj; 2. Wniebowstąpienie i Św. Antoni Poczajowski; 3. Weraikon i Boże Narodzenie; 4. Chrzest Chrystusa i Matka Boską z Dzieciątkiem; 5. Chrystus Zmartwychwstały i Św. Mikołaj; 6. Św. Pantaleon i Św. Rodzina. Trzy krzyże procesyjne, II poł. XIX w., malowane, jeden o trójlistnych zakończeniach ramion. Cyborium (darochranitielnica), k. XIX w.. Naczynie do święcenia chleba, wina i oliwy, koniec XIX w. Oprawa ewangeliarza, z blachy srebrnej złoconej, sztancowanej, z owalnymi medalionami, na awersie z przedstawieniami Ewangelistów i Chrystusa Zmartwychwstałego, na rewersie: Zwiastowania i rozetami w narożach. Świeczniki, koniec XIX w.: 1. z blachy srebrnej, II poł. XIX w.; 2. paschalny, z blachy złoconej; 3. żałobny, z blachy złoconej; 4. drewniany, XIX/XX w.; 5. siedmioramienny (siemiswieczmk), eklektyczny koniec XIX w.. Lichtarz cynowy, II poł. XVIII w., na trzech kulach. Ikony: 1. Patriarchowie: śś. Jan Złotousty, Wasyl Wielki, Grzegorz Teolog, II poł. XVIII w.; 2. Chrzest Chrystusa, ok. poł. XIX w.; 3. Pantokrator, II poł. XIX w., w metalowej sukience; 4. św. Onufry, II poł. w. XIX; 5. Grupa Deesis, III ćw. XIX w.; 6. Matka Boska z Dzieciątkiem, 1893, w metalowej sukience; koniec XIX w.: 7. Narodziny Chrystusa; 8. Pantokrator, w metalowej sukience; 9-10. Matka Boska z Dzieciątkiem w typie Hodegetrii, w metalowej sukience; 11. Matka Boska Kazańska; 12. Matka Boska Pokrowa; 13. św. Marek Ewangelista; 14. śś. Jan Chrzciciel i Jan Ewangelista z wizerunkiem Chrystusa, w sukience; 15. Boże Narodzenie; 16. św. Aleksy Metropolita Moskwy; 17. śś. Teodor i Daria; z początku XX w.: 18. Chrystus nauczający; 19. śś. Piotr i Paweł. Krucyfiks neobarokowy, II poł XIX w.

       Obok cerkwi zabytkowy cmentarz prawosławny. Obwiedziony murem z kamienia polnego od pd.-wsch. i pn. częściowo rozebranym 1990 i nowym murem od zach. Brama czterosłupowa z kamienia, otynkowana. Kilka nagrobków II poł. i koniec XIX w. oraz pocz. XX w., m.in.: 1. Klaudii, córki Juliana i Augustyny Perfeckich (zm. 1885), w kształcie krzyża z sękatego drzewa, oplecionego winoroślą, rozbity; 2. murowany z cegły, otynkowany, czworościenny postument na cokole, zwieńczony żelaznym krzyżem na półksiężycu, w cokole tablice zamknięte łukiem w ośli grzbiet, nieczytelne, z datą, 1869 (?).

       W pd.-zach. narożniku cmentarza dzwonnica z ok. 1870, remontowana 1991. Murowana z cegły, otynkowana. Dwukondygnacyjna, dolna kondygnacja na rzucie kwadratu z wtopionymi w naroża kolumienkami toskańskimi, górna ośmioboczna, z czterema zamkniętymi półkoliście przezroczami, nad którymi trójkątnie wyłamane naczółki. Otwór wejściowy zamknięty odcinkowo, w opaskowym obramieniu. Hełm ostrosłupowy, kryty blachą.

       Na pn.-zach. skraju wsi znajduje się zespół dworski, złożony z otoczonego parkiem dworu, zwróconego frontem na pn. i położonych na pn. i zach. zabudowań gospodarczych.Dwór wzniesiony został w III ćw. XIX w., być może proj. arch. Henryk Marconiego; rozbudowa 1890, m.in. dobudowa skrzydła wsch. Do 1945 własność Wężyków: ok. 1888-1905 Wilhelma, 1939 Franciszka; następnie mieszkania pracowników PGR, wówczas zdewastowany, od 1990 własność prywatna, od 1992 remont.  Zdewastowany dawniej dworek dziś jest jednym z najpiękniejszych tego typu obiektów na Pd. Podlasiu dzięki staraniom swych nowych właścicieli.

       Neorenesansowy, w typie nieregularnej willi włoskiej. Murowany z cegły, otynkowany. Frontem zwrócony na pn. Z parterowym korpusem na planie wydłużonego prostokąta, z niską przybudówką od zach. i piętrowym, prostopadłym skrzydłem wsch. na planie zbliżonym do kwadratu. Korpus siedmioosiowy z wyższymi filarami na narożach i trójosiową, zryzalitowaną częścią środkową, tarasem od pd. i drewnianym gankiem od frontu, ujętą w takież filary z machikułami, zwieńczoną niskim wyłamanym szczytem z rozetą; w płycinach filarów ceramiczne tonda z popiersiami mężczyzn i dzieci. Skrzydło poprzeczne dwukondygnacyjne ze strychowym mezzaninem, trójosiowe, na narożach opilastrowane, od pn. na piętrze żeliwny balkon. Układ wnętrz dwutraktowy, symetryczny, na osi salon poprzedzony sienią, w skrzydle wsch. schody. Okna w profilowanych opaskach, z trójkątnymi naczółkami, w ryzalicie w arkadowych obramieniach na pilastrach, z wieńcami ze wstęgami, w środkowej arkadzie wiązany monogram S[eweryn] W[ężyk], ponad arkadami sztukaterie w formie gryfów w antytetycznym układzie. Dachy z szerokim okapem na drewnianych kroksztynach, kryte blachą: trójspadowy nad korpusem, czterospadowy nad skrzydłem wsch., dwuspadowy nad przybudówką. Z pierwotnego wyposażenia zachowane fragmenty stolarki drzwiowej i okiennej oraz dwa piece kaflowe z ceramicznym zwieńczeniem w formie fryzu o motywach puttów, ptaków i wici roślinnej o kolistych zwojach i palmet.

       Wokół park krajobrazowy, założony współcześnie z budową dworu, z okazami starych drzew. Przed dworem od pn. owalny podjazd z gazonem, na osi kasztanowcowa aleja dojazdowa, od pd. ogród o założeniu osiowym, z dużym wnętrzem, na zamknięciu którego soliterowa stara lipa drobnolistna. Po lewej stronie dworu chłodnik ze starych kasztanowców. Pierwotnie otoczony murem kamiennym rozebranym ok. 1960, częściowo wycięty. Przy alei dojazdowej betonowafigura Immaculaty z lat 20-30-tych XX w.

       W okolicy zachował się też  zespół związanych z założeniem dworskim budynków gospodarczych z pocz. XX w. Od zach. do podjazdu przylega neoklasycystyczna stajnia z 1920. Murowana z cegły, otynkowana. Na planie podkowy, parterowa. Okna półkoliste w arkadowych płycinach, otwory drzwiowe zamknięte półkoliście. Ramiona podkowy z wydzielonymi okapem szczytami z drzwiami do ładowania siana. Dachy dwuspadowe kryte dachówką. Na pn. od dworu, na skraju parku i drogispichlerz z XIX/XX w. Murowany z łamanego kamienia i cegły użytej w obramieniach otworów, węgłach, gzymsach i pasach oddzielających kondygnacje. Na rzucie prostokąta. Dwukondygnacyjny, o małych oknach w formie leżącego prostokąta. Otwór wejściowy na osi elewacji pn. Dach dwuspadowy kryty dachówką. Poza tym olejarnia z  XIX/XX w. Murowana z cegły, na cokole z łamanego kamienia, na planie prostokąta, dwukondygnacyjna, z przylegającym równolegle od pd. niskim prostokątnym skrzydłem. Dłuższe elewacje siedmio-, krótsze czteroosiowe. W szczytowej ścianie skrzydła wielkie półkoliste okno. Dachy dwuspadowe, kryte papą. Zaś ok. 150 m na pn.-zach. od parku murowanakrochmalnia i cztery czworaki, zbudowane w 1909. Inne źródła dodatkowo wskazują na: wozownia z 1920 oraz  murowany czworak i dwojak z końca XIX w.

       Kapliczka przydrożna z ok. poł. XVIII w., odnawiana 1925 i ok. 1975 przez Tadeusza Horbowca. Murowana z cegły, otynkowana, w kształcie wysokiego obelisku z wąskimi zamkniętymi półkoliście płycinami, zwieńczona belkowaniem, na czworobocznym, zamkniętym szerokim gzymsem cokole, z prostokątnymi płycinami o wyciętych półkoliście narożach. Nakryta czterospadowym daszkiem z żelaznym krzyżem. Od frontu piaskowcowa płyta z datą 1925.

       Szkoła z końca XIX w. - drewniana, konstrukcji zrębowej, oszalowana, w narożach pseudopilastry z desek. Prostokątna, z dwudzielną sienią na osi i przybudówką od tyłu. Od frontu nowy ganek na czterech słupach. Wnętrze złożone z czterech izb, kryte stropem. Dach dwuspadowy, przedłużony nad przybudówką, kryty papą.

       Dawna karczma (?) z ok. poł. XIX w. Murowana z cegły, otynkowana. Na planie prostokąta, parterowa, dwutraktowa. Elewacja frontowa sześcioosiowa, rozczłonkowana lizenami, zwieńczona gzymsem, z wejściami na osiach skrajnych, nad oknami prostokątne płyciny o wyciętych półkoliście narożach. Dach dwuspadowy, kryty w połowie blachą, w połowie eternitem.

       Czynny wiatrak typu koźlak, z dwoma przybudówkami z boku i na piętrze. Bez śmigieł, obity blachą.*

* informacje pochodzą m.in. z "Katalogu Zabytków Sztuki w Polsce. Powiat Biała Podlaska" Tom VIII, Zeszyt 2, red. K. Kolendo-Korczakowa, A. Oleńska, M. Zgliński, Instytut Sztuki PAN, 2006