Leśna Podlaska
Wieś na Równinie Łukowskiej nad rzeką Klukówką, niegdyś miasteczko. We wsi znane sanktuarium maryjne Pd. Podlasia wraz z zespołem kościelno-klasztornym Ojców Paulinów z XVII-XVIII w., przyciągające rocznie kilkadziesiąt tysięcy pielgrzymów.
Spis treści:
Pierwotnie, być może już w średniowieczu (XIII-XIV w.) miejsce obronne zw. Kamionką. Wieś wzmiankowana była w II poł. XVI w., nazywano ją Osiedle Jaćwingowskie lub Okopy Krzyżackie (gdyż wg tradycji i Jaćwingowie i Krzyżacy zakładali tu obozy w czasie wypraw na Podlasie). Od ok. pocz. XVII w. pod nazwą Leśna. XV/XVI w. wchodziła w skład dóbr Bukowice, należących do Połubińskich, następnie Dembińskich, Koniecpolskich, 1625 nabytych przez Mikołaja Firleja (wówczas miejscowość graniczna dóbr witulińskich Firlejów i bialskich Radziwiłłów). W 1656-57 spustoszona. III ćw. XVII w. własność Adama Franciszka Warszyckiego, wojewodzica mazowieckiego, po którym przed 1676 dziedziczył Paweł Kazimierz Michałowski, skarbnik orszański (który ufundował tu kościół). Na pocz. XVIII w. zostali sprowadzeni częstochowscy paulini, którzy od Pawła Michałowskiego otrzymali Leśną na własność i zbudowali zespół klasztorny (w tym samym źródle sprzeczna informacja - "1726 w posiadaniu Jana Michałowskiego"...). 1713 wieś otrzymała od Augusta II prawa miejskie, utracone w latach 80-tych XVIII w. (wg. innych źródeł - prawa miejskie Leśna uzyskała "ok. 1723 na krótko, jednak szybko je utraciła"). Urodził się tu Jan Michałowicz, uczestnik bitwy po Wiedniem w 1683, który wsławił się kilkakrotnym przekradaniem przez linię frontu jako posłaniec.
W XIX w. nosiła nazwę Leśna Klasztorna. W 1875 władze carskie w ramach polityki rusyfikacji skasowały zakon, skonfiskowały kościół i sprowadziły do Leśnej mniszki prawosławne. W 1915 osada znalazła się na szlaku bojowym I Brygady Legionów. Od 1919 nazwana Leśną Podlaską. Przed i po II WŚ była znanym ośrodkiem ruchu spółdzielczego (Szkoła Spółdzielcza) i kształcenia kadr nauczycielskich (w latach 1919-39 istniało tu seminarium nauczycielskie a po wojnie do 1970 liceum pedagogiczne).
Na pd. skraju wsi, u zbiegu dróg, w obrębie tzw. Okopów Leśniańskich (reliktów fortyfikacji ziemno-murowanych z fosą zapewne XVI-XVII w.) usytuowany jest zespół kościoła i klasztoru Paulinów. Obwiedziony murem, od wsch. przylegającym do ul. Bialskiej, z mostem i bramą na osi fasady kościoła. Zabudowania tworzą nieregularny układ, złożony z kompleksu budynków klasztornych oraz z zespołu wolnostojących budynków: tzw. Domu Ksieni, budynku szkoły oraz dawnych budynków gospodarczych. Kościół od pn.-zach. połączony jest nadwieszoną galerią z budynkiem klasztornym. Przy pd. elewacji kościoła wolnostojąca kaplica p. w. N.P. Marii i śś. Piotra i Pawła, zw. Kaplicą Zjawienia. Od pn.-zach. pozostałości nieregularnego parku.
Ozdobą Leśnej jest barokowy, murowany, kościół parafialny p.w. Narodzenia NMP oraz św. Apostołów Piotra i Pawła, z lat 1730-52. Pierwotny drewniany wniesiony 1686 z fundacji Pawła Kazimierza Michałowskiego, dla pomieszczenia cudownego wizerunku Matki Boskiej, wg legendy znalezionego 1683 przez pasterzy na gruszy. 1695 erygowana parafia. 1700 wizerunek uznany za cudowny dekretem bpa łuckiego Franciszka Prażmowskiego. 1706 kościół i klasztor zrabowane przez wojska szwedzkie. Przed 1716, za proboszcza Pawła Janickiego, budowa murowanej kaplicy p.w. śś. Piotra i Pawła (ob. Zjawienia), usytuowanej obok kościoła, ukończonej 1718 przez proboszcza Andrzeja Fabiańskiego, wówczas przeniesienie tam cudownego wizerunku. 1720 rozpoczęcie budowy nowego murowanego kościoła, przerwanej z braku funduszy 1723; drewniany kościół przeniesiony na cmentarz jako kaplica cmentarna p.w. śś. Rocha, Fabiana i Sebastiana, rozebrana po 1761. 1722 erygowanie ołtarza Matki Boskiej Różańcowej. 1727 parafię objęli paulini sprowadzeni z Częstochowy. Obecny kościół wzniesiony z inicjatywy przeora jasnogórskiego Konstantego Moszyńskiego, 1730-38 (wg innych źródeł - od 1731) i 1750-52 na fundamentach z 1723, proj. 1730 i nadzór arch. Wincenty Rachetti, majstrowie budowlani Józef Kaczkowski z Janowa, w drugiej fazie Tomasz Markowski z Warszawy i Antoni Nakrzeski; projekt zrealizowano do przęsła chóru muzycznego, fasada zrealizowana być może wg proj. Carla Antonia Baya. 1746 projekty ołtarza wyk. Jan Jerzy Plersch. Konsekrowany 1758 przez bpa łuckiego Antoniego Erazma Wołłowicza. Wyposażony 1758 z fundacji podskarbiego w. kor. Karola Sedlnickiego (ołtarz gł.), podczaszego w. kor. Franciszka Szujskiego, kanclerza w. lit. Karola Stanisława Radziwiłła oraz hetmana w. lit. Michała Kazimierza Radziwiłła, który ufundował organy, wyk. 1752-56 Michał Pantzer i Antoni Zantner. Przy dekoracji kościoła notowani: stolarze Michał Augustynowicz i Adam Adamowski, malarz Mateusz Zabłudowski. 1811 na fasadzie ustawiona blaszana figura Matki Boskiej. 1812 zrabowany, m.in. zabrane korony i sukienka cudownego obrazu. Przed 1834 fundacja czterech nowych obrazów do ołtarzy, reperacja organów i dachu, wymurowanie mostu przez fosę przed frontem kościoła. 1864 kasata klasztoru paulinów, cenniejsze paramenta wywieziono do katedry w Janowie Podlaskim; kościół pełnił funkcję parafialnego.
1875 zniesiona parafia i kościół przekształcony w cerkiew (do 1915), usunięcie ołtarzy bocznych i figuralnej dekoracji ołtarza głównego, ławek, konfesjonałów, ambony, organów (wywiezionych do kościoła p.w. Wszystkich Św. w Warszawie, gdzie zniszczone 1944), 1879-81 przebudowa wnętrz, obniżenie wież i zwieńczenie korpusu pięcioma (bizantyjskimi) kopułami, wniesienie sześciu niewielkich wolnostojących kaplic w otoczeniu kościoła. 1881 uroczyste poświęcenie cerkwi przez bpa chełmsko-warszawskiego Leontija. 1884 kościół i klasztor przekazane na żeński klasztor prawosławny tzw. zgromadzenia kobiet rosyjskich, działający od 1885, początkowo jako monaster, następnie ławra. Próba stworzenia tu sanktuarium prawosławnego, m.in. sprowadzenie 1894 relikwii św. Afanazego Brzeskiego. 1915 zakonnice opuszczają Leśną, rekoncyliacja kościoła przez kapelana I Brygady Legionów Polskich ks. H. Ciepichałła, następnie miejsce stacjonowania wojsk niemieckich, które dewastują klasztor i kościół. 1919 przywrócenie parafii, objętej ponownie przez paulinów. 1919 budowa czterogłosowych organów (pozytywu) przez warszawską firmę Antoni Adolf Homan; po odzyskaniu niepodległości usunięto elementy architektury cerkiewnej (pozostawiając jedną wieżę (niższą) z charakterystycznym cebulastym hełmem) - 1923-25 usunięcie kopuł i budowa nowego wiązania dachu, 1927 przeróbka szczytu fasady wg proj. Adolfa Szyszko-Bohusza, 1928 połączenie klasztoru i kościoła galerią proj. inż. Dzięciołowskiego, 1935 uporządkowanie wnętrza, 1937-40 wzniesienie trzeciej kondygnacji i hełmu wieży pn. wg proj. Adolfa Szyszko-Bohusza, realizacja inż. Bogusław Chmielowiec i Paweł Ignatowski z Brześcia. 1976-79 gruntowny remont wraz ze zmianą pokrycia dachów. 1989 bazylika mniejsza. 2000-1 remont wnętrza i polichromia sklepień, wyk. Jerzy Pasternak.
Kościół to budowla późnobarokowa, murowana, otynkowana. Frontem zwrócony na wsch., bazylikowy, trójnawowy, o kwadratowym, trójprzęsłowym korpusie, z którym łączą się narożami czworoboczne wieże flankujące fasadę i wydłużonym, dwuprzęsłowym prezbiterium, szerokością i wysokością odpowiadającym nawie głównej, zamkniętym wewnątrz półkoliście, od zewnątrz trójbocznie, ujętym w prostokątne dwukondygnacyjne aneksy zakrystii i skarbca, odpowiadające szerokością i wysokością nawom bocznym, mieszczące w drugiej kondygnacji lektoria; aneks pn. połączony z klasztorem galerią wspartą na arkadzie. Pod całością krypta. Sklepienie w nawie głównej, prezbiterium, aneksach i krypcie kolebkowe na gurtach z lunetami, w nawach bocznych i kruchcie krzyżowe. Nawa główna otwarta do bocznych wysokimi półkolistymi arkadami filarowymi o profilowanych archiwoltach i podłuczach z parami gurtów, spływających na pilastry toskańskie opinające ościeża. Łuk tęczowy półkolisty, lekko obniżony. Ściany nawy głównej i prezbiterium zwieńczone obiegającym belkowaniem, wyłamującym się nad pilastrami kompozytowymi w wielkim porządku, w korpusie parzystymi, na filarach tęczy zdwojonymi; w zach. narożach nawy, szerokie, wklęsłe półfilary. Ściany naw bocznych dzielone półfilarami z szeroko rozstawionymi parami pilastrów toskańskich, wspierających gzyms. Chór muzyczny murowany, na rzucie łuku odcinkowego, wsparty na kwadratowych filarach opiętych zwielokrotnionymi pilastrami kompozytowymi; w przyłuczach arkad stiukowy ornament rocaille, parapet pełny, płycinowy, zamknięty gzymsem wyłamanym nad pilastrami. Okna w nawie głównej zamknięte odcinkowo, w ścianie zach. półkoliście, w uszakowych obramieniach, w nawach bocznych owalne, pozostałe prostokątne. W pierwszym przęśle prezbiterium drzwi do zakrystii i skarbca. Lektoria otwarte do prezbiterium oknami w uszakowych profilowanych obramieniach. Posadzka marmurowa w tafle, 1752, głównie z fundacji Kazimierza Wiśnickiego, sprowadzona z Gdańska, w prezbiterium nowa.
Na szczególną uwagę zasługuje stylowo rozczłonkowana fasada - dwuwieżowa, kolumnowa, parawanowa, siedmioosiowa, na wysokim cokole, z trójosiową dwukondygnacyjną częścią środkową, o cofniętym przęśle środkowym i łukowatych jednokondygnacyjnych częściach bocznych, łączących ją z wieżami o zaokrąglonych narożach. W górnej kondygnacji ujęta wolutowymi spływami, zwieńczona trójkątnym, przełamanym szczytem. Dzielona niemal pełnymi kolumnami, przylegającymi do lica, w części środkowej wciśniętymi w masę muru, w dolnej kondygnacji toskańskimi, w górnej kompozytowymi, wspierającymi wyłamujące się belkowanie. Na osiach części środkowej drzwi z odcinkowymi naczółkami, środkowe większe, w uszakowym obramieniu, nad nimi kwadratowa, uszakowa płycina z hierogramem Marii; na osiach bocznych podobne płyciny prostokątne z naczółkami. W górnej kondygnacji zamknięte półkoliście okno ze ślepą tralkową balustradą u dołu, nakryte odcinkowym łukiem gzymsu, w bocznych nisze z drewnianymi rzeźbami śś. Piotra i Pawła, zapewne I poł. XVIII w. W polu szczytu półkolista nisza z piaskowcową figurą Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej, 1927, wyk. Eugeniusz Proszowski, wyżej okulus, w zwieńczeniu krzyż na cokole. Wieża pd. dwu-, pn. trójkondygnacyjna, z prostokątnymi, zamkniętymi półkoliście przezroczami w górnych kondygnacjach, pd. zwieńczona odcinkowymi naczółkami, z cebulastym hełmem na rozbudowanym postumencie z wolutowymi spływami, wieża pn. zwieńczona gzymsem wygiętym półkoliście nad ślepymi okulusami, z pękatym, czworobocznym hełmem na postumencie, ze smukłą latarnią opiętą na narożach wolutowymi spływami, z rozbudowanym zwieńczeniem. Elewacje boczne zwieńczone uproszczonym belkowaniem, dzielone pilastrami toskańskimi, w partii korpusu parzystymi, opinającymi też w wielkim porządku naroża zamknięcia prezbiterium. W elewacji pn. w środkowym przęśle nawy bocznej trójkątny ogzymsowany szczyt, w pierwszym przęśle zakrystii prostokątne drzwi. Okna nawy głównej w tynkowych opaskach z kluczem, nakryte odcinkami gzymsu z łezkami, zapewne lata 20-te XX w.; w nawach bocznych owalne, w wydatnych profilowanych obramieniach, nakrytych półkolistym gzymsem na konsolkach. Dachy: nad korpusem dwuspadowy, nad nawami bocznymi i zakrystiami pulpitowe, kryte blachą.
Malowidła ścienne, 2000-01, wyk. Jerzy Pasternak, na sklepieniu nawy głównej i prezbiterium, imitujące podziały architektoniczne, na połaciach sklepienia sceny z życia Chrystusa w prostokątnych polach, w lunetach dekoracja ornamentalna, w zakrystii medaliony z przedstawieniami świętych paulińskich. Wewnątrz bazyliki bogaty ołtarz główny, ok. 1929, proj. o. Augustyn Jędrzejczyk, 1971 dodane nowe zwieńczenie wg proj. inż. J. Grudzińskiego, 2000 zastąpione zrekonstruowanym na wzór pierwotnego z 1758, z wykorzystaniem zachowanych rzeźb późnobarokowych; architektoniczny, jednokondygnacyjny ze zwieńczeniem, trójosiowy, na wysokim cokole, o ukośnie wysuniętych częściach bocznych, rozczłonowany korynckimi kolumnami i pilastrami, zwieńczony wydatnym belkowaniem, nad którym balustrada, przerwana w części środkowej rzeźbiarską grupą Koronacji N.P. Marii;
w polu głównym ołtarza w półkoliście zamkniętym obramieniu otoczona kultem płaskorzeźba kamienna przedstawiająca Matkę Boską z Dzieciątkiem - uznany za cudowny wizerunek Matki Boskiej Leśniańskiej, ludowy, II poł. XVII w. (wg. legendy - z 1683), owalny, płaskorzeźbiony z drobnoziarnistego granitu, z reliktami polichromii (główki anielskie) na otoku (zapewne XVIII w.); 1716 z fundacji Anny z Sanguszków Radziwiłłowej ofiarowana złota sukienka, a z fundacji jej męża Karola Stanisława srebrne korony. Po zamknięciu kościoła 1865 wywieziony sekretnie do Łomży przez bpa Beniamina Szymańskiego i oddany na przechowanie do kościoła benedyktynek, po rewindykacji kościoła 1927 sprowadzony ponownie do Leśnej, w tymże roku konserwowany w Warszawie przez Jana Rutkowskiego, koronowany (koronacja tzw. papieska odbyła się w 1963). w owalnej neobarokowej, snycerskiej, ażurowej ramie, wyk. Ludomił Andruszkiewicz w Krakowie, 1919, na zamówienie opata Augustyna Jędrzejczyka, w sukience srebrnej wyk. wg proj. Mieczysława Kotarbińskiego przez warszawską firmę Władysława Gontarczyka, 1927; wokół gloria promienista 1981, u dołu dwie figury aniołów, III ćw. XVIII w., unoszące obraz; na zasuwie obraz Nawiedzenie N.P. Marii, barokowy, ok. 1772, mal. Jan Bogumił Plersz, konserwowany przez Hannę Markowskq 1965-67 w Warszawie;
w osiach bocznych na tle wysokich prostokątnych płycin z ornamentem rocaille, na wydatnych wolutowych konsolach rzeźby śś. Pawła Pustelnika i Antoniego Opata, późnobarokowe, III ćw. XVIII w., wywiezione 1875 do Sokołowa Podlaskiego, rewindykowane 1919, na balustradzie św. zakonnika i nierozpoznanej świętej, II poł. XVIII w., ustawione 2001. Ołtarze boczne neobarokowe, parami analogiczne, z obrazami sygn. o. Augustyn Jędrzejczyk: 1-2. na zamknięciu naw bocznych, wyk. po 1920, z wykorzystaniem fragmentów wyposażenia pocerkiewnego (kiwotów), po 1875, w lewym Wizja św. Antoniego Padewskiego, 1929-30, w prawym Św. Rodzina, 1930; 3-4. w środkowych przęsłach naw bocznych, 1932-33, z obrazami 1931: w lewym św. Augustyn, w prawym św. Paweł Pustelnik. Ambona eklektyczna, 1951, proj. Stanisław Grześkowiak, wyk. Ignacy Pikus z Szamotuł. Organy, 1949-50, firmy Stefana Truszczyńskiego z Włocławka. Ponadto w kościele liczne tablice pamiątkowe poświęcone m.in. unitom podlaskim i żołnierzom Niepodległości.
Obrazy: 1. Ukrzyżowanie, II poł. XIX w.; 2. Hodegetria w typie Jerozolimskiej, XIX/XX w., ofiarowany po 1918 przeorowi paulinów w Leśnej o. Aleksandrowi Łozińskiemu, przez pułkownika carskiego, Serba Milana Georgiewicza Szewicza; 3. Najśw. Serce Jezusa, sygn. o. Augustyn Jędrzejczyk, 1930; 4-17. Stacje Drogi Krzyżowej, II ćw. XX w., mal. Augustyn Jędrzejczyk; 18. Powrót z Golgoty, 1881, litografia Władysława Walkiewicza wg obrazu Franciszka Krudowskiego z 1880, wyd. Feliks Julian Kasprzykiewicz z Warszawy, edycja premiowa dla członków TZSP. Rzeźby: 1. Chrystus u słupa , barokowa, I poł. XVIII w.; 2-4. św. Kazimierz i dwie niewiasty, barokowe, XVIII w.; 5. św. Onufry, ludowa, XIX/XX w. Krucyfiksy: 1. pocz. XVII w., w tradycji późnogotyckiej; 2. barokowy, XVII/XVIII w.; 3. neobarokowy, XIX/XX w. Monstrancje: 1. późnobarokowa, ok. 1700, z cechą kontrybucyjną austriacką z lat 1806-7, z ornamentem cęgowymi i motywami suchego akantu, na owalnej, wklęsło-wypukłej, czteropolowej stopie kartusze z przedstawieniami Matki Boskiej Leśniańskiej i śś. Augustyna, Pawła Pustelnika i Antoniego Opata, trzon z wydatnym gruszkowatym nodusem z trzema główkami puttów i esowatymi ramionami z figurkami klęczących aniołów, kolista gloria z promieni igłowych i płomienistych, reservaculum w kameryzowanym otoku, obwiedzionym koroną cierniową, w zwieńczeniu korona z krzyżem; 2. klasycystyczna, 1844, z cechą warszawskiej wytwórni Wincentego Krügera, wg inskrypcji na stopie ofiarowana przez ks. Ignacego Mielnickiego dla kościoła par. w Bordziłówce, na owalnej, uskokowej stopie, z otokiem z lancetowatych liści i plakietkami z parami uskrzydlonych główek anielskich, wazonowym nodusem i kameryzowanym reservaculum, gloria promienista z wieńcem z kłosów i winnej latorośli, górą i dołem plakiety Bóg Ojciec i Gołębica Ducha Św., po bokach klęczące aniołki, zwieńczona koroną z krzyżem. Kielichy: 1. gładki, wg inskrypcji ofiarowany 1796 przez Gaudentego Waleckiego, na kolistej stopie, z nodusem groszkowatym; 2. klasycystyczny, XVIII/XIX w., na kolistej stopie z otokiem z liści laurowych, z nodusem gruszkowatym, na stopie grawerowane inicjały T.A. (lub F.A.) i pięciopolowy herb obcy pod mitrą książęcą; 3. klasycystyczny, I ćw. XIX w., z wazonowym trzonem i kolistą stopą; 4. (w klasztorze) neogotycki, III ćw. XIX w., ofiarowany 1946 przez generała paulinów o. Jerzego Tomzińskiego, na kolistej, gładkiej stopie z pasem filigranowej plecionki, z nodusem ujętym pasami analogicznej dekoracji, z koszyczkiem z filigranowym otokiem, na stopie koliste plakiety: w kształcie krzyża, z h. Korczak, z cechami: złotnika IXS i probierczą austriacką z lat 1866-72. Puszka, barokowa, 1709, wg inskrypcji fundacji Krzysztofa Kisza i jego żony Elżbiety Barbary z Greków, z puklowanym gruszkowym nodusem i otokiem kolistej stopy, zwieńczona krzyżem na kanelowanej gałce. Relikwiarze: 1. pacyfikał, z relikwiami św. Tekli, rokokowy, III ćw. XVIII w., z dwukrotnie powtórzoną cechą kontrybucyjną austriacką 1806-7, trzon z nodusem kulistym, puklowanym, krzyż o trójlistnych zakończeniach ramion, z plakietami z półpostaciowymi przedstawieniami Ewangelistów, stopa owalna, wysoka, z trybowanymi motywami rocaille i kwiatami; 2-3. neobarokowe, XIX/XX w., warszawskiej firmy Norblin, w formie monstrancji, z owalną puszką. Krzyż ołtarzowy, o formach klasycystycznych, I poł. XIX w., odnowiony 1974, na owalnej stopie rytowane liście laurowe, trzon tralkowy, krzyż o trójlistnych zakończeniach ramion, z nakładanymi złoconymi plakietkami w formie uskrzydlonych główek anielskich, pasyjka odlewana, złocona.Lichtarze: 1. empirowy, I ćw. XIX w., brązowy, trójramienny, o marmurowym trzonie, z figurką uskrzydlonego geniusza w półpostaci; 2-3. empirowe, I ćw. XIX w., trójramienne, o trzonie z motywem wazy z girlandami laurowymi; 4-5. eklektyczne, 1893, z cechami: warszawskiego złotnika Antoniego Riedla, datującą probierza Józefa Sosnkowskiego i lombardową, o kanelowanych, zwężających się ku górze trzonach; 6-7. eklektyczne, koniec XIX w., z cechami: imienną złotnika J. Ehrlicha, probierczą F.G. lub F.C. z lat 1920-31 i lombardową, o trakowych trzonach oplecionych różami; 8-9. torsy uskrzydlonych geniuszy, empirowe, I ćw. XIX w., brąz, zapewne podstawy kandelabrów. Dzwonki: 1. barokowy, 1784, z reliefowa plakietą z Matką Boską z Dzieciątkiem w obłokach, datą i majuskułowym napisem; 2. po 1920, z białego metalu, niklowany, z plakietą z orłem.
Ornaty: Białe: 1. w kolumnie haft Matka Boska Łaskawa, I ćw. XX w., boki z rypsu, II ćw. XVIII w., broszowanego jedwabiem i srebrem, z motywem dużych asymetrycznych kwiatów; 2. z kolumną II poł. XVIII w., z białego atłasu z subornamentem w drobne kwiaty i srebrnym wzorem sieci z cienkich falistych gałązek z kwiatami, boki z tkaniny II poł. XIX w., z motywem falistej, cętkowanej wstęgi; 3. z kolumną z białego adamaszku z haftowanym hierogramem IHS i bokami z rosyjskiego brokatu z motywem wici z cęgami, II poł. XIX w.; 4. z rosyjskiego brokatu, II poł. XIX w., w kolumnie esowata wić mięsistych liści i kwiatów róż, boki z falistą wicią z drobnymi listkami i kwiatami róż; 5. koniec XIX w., z kolumną krzyżową, haft krzyżykowy wełną, o motywach czerwonych i białych róż, w komplecie stuła; 6. czerwony, 1860, wg napisu pochodzący z kościoła paulinów na Skałce w Krakowie, sprawiony z inicjatywy o. Bernarda Stanisława Rzepczyńskiego, z kolumną krzyżową, w której tondo z głową Chrystusa Bolesnego i grubą wicią roślinną, boki z atłasu z motywem złotych rozet i mięsistych liści; 7. różowy, III ćw. XVIII w., nierozcinany, z rypsu, z wzorem w pionowe pasy z motywem bukiecików. Chorągwie procesyjne: 1. sztandar Kongregacji Tercjarskiej w Leśnej, 1923, z obrazem Stygmatyzacja Św. Franciszka, sygn. o. Augustyn Jędrzejczyk, na rewersie mal. godło franciszkańskie; 2. z II ćw. XX w., z mal. na płótnie przedstawieniem Ukrzyżowania, na rewersie hierogram IHS. Obraz Św. Rodzina, ok. poł. XIX w., haft krzyżykowy. Dzwon barokowy, 1737, wyk. Johann Gott, z fundacji Jana Turskiego z Wielkiego Turska.
Zespół kościelno-klasztorny otoczony jest fosą i murem z bramą, wkomponowanymi w resztki muru obronnego z XVII w. i fortyfikacji ziemnych (tzw. Okopy Krzyżackie), o narysie promienistym, od pd., wsch. i pn. z fosą mokrą. Mur obronny przekształcony XIX w. i ok. 1920, ceglany, kryty dachówką, ze strzelnicami szczelinowymi i kluczowymi, okratowanymi, ujmujący od zach. dziedziniec przed frontem kościoła, na osi środkowej wybrzuszony na rzucie półkola. Od pd. dowiązany mur neobarokowy, koniec XIX w. Na osi brama, II poł. XVIII w., gruntownie odnowiona przed 1843 i 1985, trójprzelotowa, z wyższą częścią środkową o ujętym wolutami zwieńczeniu, w którym zamknięte odcinkowo pole z malowidłem Matki Boskiej Leśniańskiej. Poprzedzona arkadowym mostkiem, XIX/XX w., analogiczne mostki nad fosą od pn. i pd.
Wśród pozostałości rozległego, nieregularnego parku przyklasztornego i przy samym kościele pomniki przyrody - m.in. okazały 350-lelni „Dąb Miłości" o obw. pnia około 6 m i 25 m wysokości.
Obok kościoła (frontem zwrócona ku jego pd. elewacji) murowana, barokowa kaplica p.w. N. P. Marii i śś. Piotra i Pawła, zw. Kaplicą Zjawienia (wg innych źródeł - p.w. MB Leśniańskiej), ze studnią w miejscu gdzie wg. tradycji w 1683 r. na gruszy ukazał się po raz pierwszy cudowny wizerunek. Zbudowana przed 1716-18 (wg innych źródeł - przed 1715-18), remontowana w latach 70-tych XX w. i 2000. Murowana z cegły, otynkowana.. Na planie zbliżonym do kwadratu, z niższym i węższym prezbiterium i nową prostokątną zakrystią, przylegającą od wsch. Dwuprzęsłowa, wąskie przęsło prezbiterium otwarte półkolistą arkadą. Wewnątrz ściany z obiegającym belkowaniem z fryzem kostkowym, w ścianach bocznych dwie niskie, zamknięte odcinkowo wnęki. Sklepienie kolebkowe z lunetami, w prezbiterium i zakrystii krzyżowe. Posadzka z płyt marmurowych. Elewacje dwukondygnacyjne, z gzymsem kordonowym w połowie wysokości, zwieńczone belkowaniem, frontowa o narożach ujętych parami toskańskich pilastrów, od frontu, w elewacji tylnej i elewacji kruchty trójkątne szczyty. Okna zamknięte odcinkowo, w prezbiterium i frontowym szczycie koliste, w zakrystii prostokątne. Portal o toskańskich pilastrach wspierających belkowanie, z trójkątnym naczółkiem. Na wsch. ścianie prezbiterium nowa płaskorzeźba Zjawienia Cudownego Wizerunku. Dachy dwuspadowe, kryte blachą, ośmioboczna wieżyczka na sygnaturkę z baniastym hełmem. Wewnątrz na sklepieniu malowidło Trójca Św., nowe. Studnia o nowej, ośmiobocznej kamiennej cembrowinie, nakryta klatką z żelaznych prętów. Ołtarz, rekonstruowany 2000, z rzeźbami świętych niewiast i pary aniołów, rokokowymi, II poł. XVIII w., oraz nowym obrazem Znalezienia cudownego wizerunku, w predelli przeszklona wnęka z pniem gruszy, na której miał on się objawić pasterzom. Poza tym wewnątrz cztery obrazy L. Maciąga przedstawiające najważniejsze wydarzenia sanktuarium.
Do kościoła przylegają zabudowania klasztorne Ojców Paulinów z XIX w. Pierwotny klasztor drewniany, wzniesiony 1727 na pd.-zach. od kościoła, z inicjatywy prowincjała o. Konstantego Moszyńskiego, ok. poł. XIX w. zastąpiony murowanym - tzw. Klasztor I (wg. innych źródeł - klasztor wzniesiony na przeł. XVII i XVIII w., rozbudowany ok. 1840). Po usunięciu 1865 paulinów od 1879 podjęcie rozbudowy klasztoru, przekazanego 1884 na tzw. zgromadzenie kobiet rosyjskich. 1889-1915 żeński klasztor prawosławny; z tego czasu pozostałe budynki zespołu, w których otwarta 1886 szkoła dla chłopców i dziewcząt, następnie sierociniec oraz szkoła rolnicza i seminarium ochroniarskie, 1890 Powszechna Szkoła Ogólnokształcąca dla dziewcząt. W czasie I wojny światowej zdewastowany przez stacjonujące wojska niemieckie. 1919 powrót paulinów, część klasztoru przekazana na Państwowe Seminarium Nauczycielskie, następnie liceum pedagogiczne i zespół szkół. Remonty: 1919-24, 1937 zabudowań klasztornych, 1921-30 seminarium.
Kościół z budynkiem klasztornym połączony jest od pn.-zach. nadwieszoną galerią z 1928 (wg innych źródeł - z 1901). Zabudowania w połączonym kompleksie tworzą nieregularny plan (ponadto kilka budynków wolnostojących): od pd.-zach. z wydłużonym, załamującym się skrzydłem tworzonym od pd. przez tzw. Dom Pielgrzyma, poprzez łącznik scalony od pn. z tzw. klasztorem II, do którego przylega od. pn.-wsch. tzw. klasztor I, z wtopioną ukośnie na osi wsch.-zach. kaplicą klasztorną; na osi pn.-zach. - pd.-wsch. poprzeczne skrzydło (tzw. internat żeński mały), połączone w narożach łącznikami: od zach. z tzw. internatem żeńskim dużym oraz od wsch. z tzw. szkołą ćwiczeń.; na pn.-wsch. od kościoła tzw. Dom Ksieni, na wsch. od którego, przy murze klasztornym, budynek szkoły. Na pn. od zespołu w nieregularnym układzie zabudowania gospodarcze dawnego klasztoru prawosławnego z XIX/XX w., m.in.: budynek dawnej pralni, kuźni, magazynu i elektrowni (inne źródła wskazują ponadto: dawne stajnie, królikarnię, kurniki, młyn i fabrykę świec).
Budynki w połączonym kompleksie (od południa):
- Dom Pielgrzyma, wzniesiony zapewne ok. poł. XIX w., ok. 1901 gruntownie przekształcony, ob. budynek klasztorny, stanowi pd. skrzydło kompleksu klasztornego, od pn. połączony nowym łącznikiem z tzw. Klasztorem II. Murowany z cegły, otynkowany, podpiwniczony, w części środkowej piętrowy. Na planie prostokąta, frontem zwrócony na wsch., z lekko cofniętą pd. osią elewacji frontowej. Elewacje frontowa i tylna siedmioosiowe, boczne dwuosiowe, bez podziałów, część środkowa, trójosiowa, dwukondygnacyjna, z trójkątnymi niewydzielonymi szczytami. Dachy dwuspadowe, nad częścią środkową o oddzielnej kalenicy, kryte blachą;
- klasztor II, wzniesiony ok. 1880, gruntownie remontowany w latach 70-tych XX w., ob. część klasztoru paulinów. Frontem zwrócony na wsch., na osi kościoła. Murowany z cegły, otynkowany. Na planie prostokąta, od pd.-zach. z częścią załamującą się ku pd., do której przylega nowy łącznik do Domu Pielgrzyma, od pn.-wsch. przylegający do tzw. Klasztoru I., dwukondygnacyjny, podpiwniczony. Elewacje gładkie, rozdzielone gzymsem, frontowa dziesięcio-, tylna szesnastoosiowa. Dachy dwuspadowe, kryte blachą, z wystawkami;
- klasztor I., przebudowany ok. 1901 i w latach 70-tych XX w., ob. część klasztoru paulinów, od pn.-wsch. przylegający do tzw. Internatu Małego, elewacja pd.-zach. częściowo przylegająca do tzw. Klasztoru II. Frontem zwrócony na pd.-wsch. Klasycystyczny, murowany z cegły, otynkowany, na planie prostokąta, z prezbiterium kaplicy klasztornej wtopionym w narożnik pn.-zach., dwukondygnacyjny, podpiwniczony. Wnętrza przekształcone, dwutraktowe, w trakcie frontowym na osi sień. Elewacje na cokole, o kondygnacjach rozdzielonych gzymsem kordonowym, zwieńczone wydatnym gzymsem, parter w elewacji frontowej i pd.-zach. boniowany. Elewacja frontowa ośmioosiowa, tylna trójosiowa, pd.-zach. jednoosiowa. Otwory prostokątne, w szerokich profilowanych opaskach na piętrze okna nieco mniejsze. Drzwi wejściowe na osi fasady. Dach dwuspadowy, czteropołaciowy, kryty blachą;
- kaplica klasztorna, wzniesiona po 1889, użytkowana jako kaplica do 1945, remontowana od 1985 do ok. poł. lat 90-tych XX w., ob. część klasztoru paulinów, pełniąca funkcję prowizorycznego muzeum. Murowana z cegły, otynkowana. Orientowana. Na planie prostokąta, z dwubocznie zamkniętym prezbiterium wtopionym w pn.-wsch. narożnik tzw. Klasztoru I. Wnętrze salowe, dostępne z klasztoru. Korpus ujęty lizenami na narożach, elewacje zwieńczone wydatnym gzymsem, pd. dwu-, pn. cztero-, zach. jednoosiowa, zwieńczona trójkątnym szczytem z oknem. Okna zamknięte półkoliście, z odcinkami gzymsów, w szczycie zamknięte odcinkowo. Dach dwuspadowy, kryty blachą;
- internat „mały", po 1901 pierwotnie internat szkoły żeńskiej, po 1919 seminarium nauczycielskiego, ob. własność Zespołu Szkół Rolniczych, internat i mieszkania pracowników. Na osi. pn.-zach. - pd.-wsch., z przylegającym od pd. Klasztorem I. Murowany, otynkowany, na planie prostokąta, trójkondygnacyjny, podpiwniczony. Elewacja frontowa i tylna ośmioosiowe, z parami okien, boczne sześcioosiowe. Kondygnacje oddzielone gzymsem kordonowym, dachy wysokie, dwuspadowe, kryte blachą;
- internat „duży", wzniesiony ok. 1901 jako internat szkoły żeńskiej, po 1919 internat seminarium nauczycielskiego, następnie liceum ogólnokształcące i pedagogiczne, koniec lat 80-tych XX w. zaadaptowany na budynek mieszkalny. Murowany z cegły, na planie wydłużonego prostokąta, od pn. z prostokątną parterową dobudówką i od pd. z załamującym się łącznikiem od strony internatu żeńskiego małego z przelotową bramą; dwukondygnacyjny, podpiwniczony. Układ wnętrz dwutraktowy. Elewacje frontowa i tylna dziesięcio-, boczne trójosiowe, o trójkątnych szczytach, bez podziałów, o kondygnacjach oddzielonych gzymsem kordonowym. Otwory prostokątne, nad oknami drugiej kondygnacji kwadratowe okienka strychowe. Dach dwuspadowy, kryty eternitem;
- tzw. Szkoła ćwiczeń, wzniesiona ok. 1900 z przeznaczeniem na Prawosławną Szkołę Powszechną, po 1919 Państwowe Seminarium Nauczycielskie, następnie liceum ogólnokształcące i liceum pedagogiczne, ob. budynek mieszkalny, remonty 1928, 1960 i po 1988. Murowana z cegły, otynkowana. Na planie prostokąta, przy pn. elewacji szczytowej aneks mieszczący klatkę schodową, przy narożniku pd.-wsch. łącznik do tzw. internatu „małego". Układ wnętrz dwutraktowy. Elewacje frontowa i tylna dziesięcioosiowe, boczne trójosiowe, o trójkątnych szczytach, bez podziałów, o kondygnacjach oddzielonych gzymsem kordonowym.
Budynki wolnostojące:
- tzw. Dom Ksieni, koniec XIX w., po 1915 mieszkanie nauczycieli. Drewniany, na betonowej podmurówce, na planie prostokąta, parterowy, elewacje czteroosiowe, okna w ozdobnie wycinanych obramieniach. Dach dwuspadowy, kryty blachą;
- szkoła, wzniesiona po 1890, po 1919 Państwowe Seminarium Nauczycielskie, ob. Szkoła Rolnicza. Bez cech stylowych, murowana z cegły, otynkowana, frontem zwrócona na wsch. Na planie prostokąta, z ryzalitem w skrajnej osi pd., trójkondygnacyjna, elewacje dwunasto-, boczne czteroosiowe. Dach dwuspadowy, kryty blachą;
- d. kuźnia i magazyn, wzniesiony po 1890, przekształcony w latach 70-tych XX w., obecnie budynek mieszkalny i magazyn, murowany z cegły, elewacje dziewięcio-, boczne trójosiowe, w części zach. pierwotnie duże arkadowe przeloty, ob. zamurowane. Dach dwuspadowy, kryty blachą;
- studnia, neorenesansowa, koniec XIX w. Murowana, otynkowana, w formie edikuli, z konchową niszą, ujętą pilastrami, zamknięta łukiem nadwieszonym.
Przy ulicy w części pd.-wsch. figura Najświętszego Serca Jezusa. 1948, betonowa, na wysokim, uskokowym cokole.
W klasztorze: obrazy: 1. św. Jan Nepomucen, barokowy, ok. poł. XVIII w.; 2. św. Maciej, sprawiony do kościoła par. w Bordziłówce przez tamtejszego proboszcza ks. Radziszewskiego, 1855, sygn. Anzelm Bielawski z Międzyrzeca; 3. św. Mikołaj bp, III ćw. XIX w., zapewne pocerkiewny; 4. Ostatnia Wieczerza, koniec XIX w., zapewne pocerkiewny; 5. Matka Boska Bolesna, mal. na desce, XIX w.; 6. św. Paweł Pustelnik, XIX w.; 7. św. Stanisław bp z Piotrowinem, o cechach barokowych, zapewne XIX w., restaurowany 1946 przez o. Augustyna Jędrzejczyka; 8. Chrystus Zmartwychwstały, XIX/XX w., pocerkiewny; 9. Głowa św. Jana na misie, mal. na desce, pocerkiewny, XIX/XX w.; 10-15. pary Apostołów, XIX/XX w., akademickie, pocerkiewne; 16. Matka Boska Leśniańska, po 1919, mal. o. Augustyn Jędrzejczyk, w drewnianej sukience, do 1927 w ołtarzu głównym; 17. Matka Boska z Dzieciątkiem, ok. 1920-30; 18. Chrystus w otoczeniu główek anielskich, 1930, sygn. o. Augustyn Jędrzejczyk; 19. św. Stanisław Kostka adorowany przez anioły, 1948, sygn. o. Augustyn Jędrzejczyk; 20. Matka Boska Częstochowska, 1949, mal. na blasze, sygn. o. Augustyn Jędrzejczyk, w kameryzowanej sukience; 21. portret nn. generała, 1853, sygn. Andrzej Dąbrowski; 22. Trzy gracje zbierające winogrona, po 1904, litografia wiedeńskiej firmy Bleschinger & Leykauf, wyk. Vintag wg obrazu Andersonna, w rzeźbionej secesyjnej ramie. Rzeźby: późnobarokowe i rokokowe, II poł. XVIII w.: 1. św. Kazimierz; 2-5. święte niewiasty; 6. putto (destrukt); 7. zakonnik z krzyżem na piersiach i w płaszczu; 8. kapłan w ornacie, z brodą, w geście błogosławienia. Dwa krzyże procesyjne, rokokowe, II poł. XVIII w. Meble: stoły, ok. poł. XIX w.: 1.fornirowany, prostokątny, na nogach w kształcie lir; 2. w stylu Ludwika Filipa, prostokątny; 3. eklektyczny, ok. 1900; biurko, eklektyczne, ok. 1900; para krzeseł w stylu Ludwika Filipa ok. poł. XIX w. Fortepiany, I ćw. XX w.: 1. wiedeńskiej firmy Franz Wirth; 2. z rytą neobarokową dekoracją ornamentalną. Mszał rzymski, Kolonia 1702, druk. Daniel Balthasar von Egmont, oprawa skóra, koniec XIX w., warszawski introligator W. Kosiński, z wtórnie nałożonymi srebrnymi plakietami, I poł. XVIII w.: od frontu hierogram IHS adorowany przez śś. Piotra i Pawła i Ewangelistów; na tylnej okładce: Matka Boska Leśniańska na gruszy, w narożach popiersia Ewangelistów.
Przed murami kościoła trójkątny rynek (skierowany ku północy), ob. skwer (z pomnikiem ku czci bojowników ruchu oporu; poza tym we wsi, nieopodal skweru tablica upamiętniająca miejsce straceń). Jego pierzeję zach. stanowi ul. Bialska, w pierzei wsch. zespół czterech parterowych domów z II poł. i końca XIX w.; w pierzei pd. dawna karczma, przekształcona, ob. bezstylowa (źródła podają również lokalizację od pd.-wsch. przy murze klasztornym dawnego budynku gospodarczego?). Przy ul. Bialskiej zespół murowanych domów, XIX/XX w., m.in.: 1. nr 14, d. dom służby klasztornej, ob. Urząd Gminy, koniec XIX w., po 1920 przebudowany dla potrzeb urzędu, po 1950 rozbudowany; 2. nr 16., koniec XIX w., d. dom pracowników Prawosławnej Szkoły Klasztornej; 3. nr 20, koniec XIX w., d. dom zarządcy folwarku klasztornego.*
W pn.-wsch. części wsi, na pn. od klasztoru, przy ul. Szkolnej i Bialskiej - zespół więzienny. Wzniesiony 1910 jako zaplecze gospodarcze więzienia w Białej Podlaskiej, od 1938 samodzielny zakład karny, 1940 rozwiązany, wówczas wykorzystywane budynki gospodarcze. 1945 przekazany liceum, 1975 przekształcony, w części na budynki mieszkalne. Ob. Zespół Szkół Rolniczych. Zespół budynków usytuowanych wokół trzech dużych dziedzińców. Murowane z cegły, otynkowane.
W pobliżu miejscowości, ok.1 km na pd., rezerwat leśny Chmielinne.
Chmielinne
Rezerwat leśny o powierzchni 69,55 ha. utworzony w 1967 roku k. Leśnej Podlaskiej z lasem łęgowym. Drzewostan tworzy głównie olsza czarna z dużym udziałem jesionu oraz domieszką klonu, dębu, grabu i jaworu. Występują tu rośliny chronione takie jak: wawrzynek wilczełyko, bluszcz pospolity, kruszczyk szerokolistny, widłak roniec i gnieźnik leśny.
* informacje pochodzą m.in. z "Katalogu Zabytków Sztuki w Polsce. Powiat Biała Podlaska" Tom VIII, Zeszyt 2, red. K. Kolendo-Korczakowa, A. Oleńska, M. Zgliński, Instytut Sztuki PAN, 2006
« powrót
